Don Kulick - Śmierć w lesie deszczowym. Duch na Papui

Języki giną. To fakt. Jak każde elementy kultury, przechodzą przez fazę rozkwitu, szczytu możliwości oraz dekadencji. Nieraz powolnej, trwającej nawet kilkanaście pokoleń. Istnieją jednak zjawiska, które przyspieszają ten proces. To między innymi kontakty z innymi grupami językowymi a także rozrost cywilizacji. Mowa ludzka umiędzynaradawia się. Prościej mówić za pomocą języka, którym posługuje się większa grupa. A stara mowa nie wystarcza i zaczyna więdnąć. Tak dzieje się między innymi na Papui-Nowej Gwinei z językiem tayap. Mówi nim w zasadzie jedna wioska, licząca niewiele ponad sto osób. Sytuacja taka w tym państwie nie dziwi, bowiem na jego terenie mówi się za pomocą kilku tysięcy przeróżnych kodów, często spokrewnionych ze sobą. Z tayapem jest jednak inaczej; jest on niepodobny do języków, za pomocą których mówią mieszkańcy sąsiednich wiosek. Skąd taka różnica? Zagadki tej do końca nie udaje się rozwiązać, jednak autor „Śmierci w lesie deszczowym” – Don Kulick – próbuje. Bardziej jednak zależy mu na odkryciu innej tajemnicy – dlaczego tayap znika? Dlaczego język, którym mieszkańcy odwiedzanej przez niego wioski posługiwali się przez długie wieki, teraz przechodzi przez gwałtowną fazę schyłku.

Autor, antropolog kultury, na przestrzeni około trzydziestu lat kilkukrotnie odwiedzał Papuę-Nową Gwineę i to w zasadzie tylko jedną wioskę. Przez ten okres obserwował proces wyłączania tayapu z mowy jej mieszkańców. Od razu również domyślił się, jaki jest tego jeden z powodów. Jest prozaiczny – to inny język. Jego ekspansywność przesądza właśnie o przyszłości tayapu, ale i pozostałych kodów. Tok pisin – bo o nim mowa – jest jednym z języków pidżynowych, wzorowanych na angielskim, więc łączącym wiele wiosek i plemion oraz o wiele prostszym. Tayap na przykład jest językiem fleksyjnym i ma dość skomplikowaną leksykę oraz składnię, co ciekawe, uzależnioną od płci osoby, do której mówiący chce się zwrócić. Jego słownictwo, co już zaznaczyłem, bardzo różni się od słownictwa języków używanych w sąsiednich miejscowościach. Autor potraktował go jako zanikający skarb i na przestrzeni tych kilkudziesięciu lat okres spędzony na Papui poświęcił na jego naukę oraz kodyfikację. Początki były trudne – bariera językowa. Jednak pełen determinacji nauczył się nim władać i dzięki temu zapisał jego gramatykę.

„Śmierć w lesie deszczowym” nie jest jednak tylko opisem tej działalności. Nie jest rozprawą naukową, ale książką podróżniczą, więc zagadnienia lingwistyczne nie przysłaniają w niej opisów egzotycznej kultury. Zetknięcie się z nią to najciekawszy element tego tekstu, i trzeba przyznać, że opisany z nerwem i umiejętnością zainteresowania czytelnika. Fascynujące są chociażby opisy jedzenia spożywanego na wyspie. Nie z powodu jego walorów kulinarnych, ale za przyczyną czegoś zupełnie odwrotnego. Don Kulick opisuje pierwsze zetknięcie z podstawowym pożywieniem, które trafia do ust mieszkańców papuaskiej wsi. To sago, czyli mączka wyrabiana z pnia palmy sagowej. W swojej najpopularniejszej odmianie przeznaczonej już do jedzenia przyjmuje formę ciągnącego się gluta, który dodatkowo pozbawiony jest jakichkolwiek walorów smakowych. Taka potrawa (o nazwie mum) może być udekorowana kawałkiem mięsa albo ryby, a jeśli ma się mniej szczęścia – kilkoma tłustymi larwami. Najbardziej ekstremalną przygodę kulinarną autor opisuje tak: jedna z kobiet przyniosła mi mum ugarnirowany trzema dużymi larwami. Jedna z nich miała czułki, żuwaczki i nogi – wyglądała jak wczesna forma życia istot z Obcego Ridleya Scotta.

Nie tylko jedzenie jest przedmiotem zainteresowania autora „Śmierci w lesie deszczowym” – to również zanikające mity (Papua-Nowa Gwinea jest nominalnie krajem chrześcijańskim), zwyczaje miłosne (ich symbolem nie jest serce, ale wątroba). Don Kulick nie unika także opisywania sytuacji komicznych. A te pojawiają się niemal na każdym kroku. Z drugiej strony pojawiają się także groźne zdarzenia. Warto, również dla nich, sięgnąć po tę książkę. Autor właśnie dlatego robi sobie kilkunastoletnią przerwę, podczas której nie odwiedza swoich papuaskich ziomków i w ogóle nie przylatuje na wyspę.

Jako antropolog stara się obiektywnie spojrzeć na opisywanych przez siebie ludzi, zauważając fakt, że są oni bardzo podobni do Europejczyków i Amerykanów – dzieje się tak na płaszczyźnie emocji oraz relacji interpersonalnych. Papuasi plotkują, wychowują dzieci, kłócą się, bywają przesądni. I jak większość, która zetknęła się z bardziej rozwiniętą cywilizacją, chcą ją mieć u siebie. Istnieje natomiast zasadnicza różnica, która dla autora jest dość przerażającą sytuacją. Przez wszystkie te lata, na przestrzeni wszystkich wizyt Kulicka w wiosce, jej mieszkańcy uważali go za zmarłego, który przybył z zaświatów. Niektórzy z nich przekazywali mu listy do swoich przodków, których ten miałby spotkać w swoim kraju zamieszkania. Na nic zdały się perswazje i tłumaczenia – autor został duchem już do końca. Silna jest bowiem potęga wiary, a człowiek jest w stanie przyjąć każdy pogląd, który tłumaczy mu jego świat.

Don Kulick, Śmierć w lesie deszczowym, tłum. Aleksandra Czwojdrak, wyd. UJ, Kraków 2020, ss. 253.