Wszyscy leżymy w rynsztoku, ale niektórzy z nas patrzą w gwiazdy – powiedział Oscar Wilde. Słowa te wypowiada główny bohater „Niewidzialnych” Sebastiana Reńcy – dziennikarz śledczy Wiktor Katon. I choć nie wiadomo, o którego Katona chodzi, to jednak słowa dotyczące Kartaginy (a poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć) nasuwają myśl, że aluzją do nazwiska głównego bohatera powieści powinien być starszy z nich, czyli Katon Starszy. Do współczesnego Katona nie pasuje przecież stoicyzm młodszego z Rzymian; postać utworu Sebastiana Reńcy zbyt często ulega emocjom i żyje na krawędzi, czym wpisuje się w klasyczny już, zarówno filmowy, jak i literacki, motyw wyklętego żurnalisty. Taki bohater jest zbyt dobry w swoim fachu, aby ostatecznie pożegnano się z nim w redakcji, natomiast tryb życia, jaki prowadzi, każe myśleć o nim jak o wykolejeńcu, który jakimś cudem jeszcze trzyma się pionu. Taka kreacja głównej postaci przywołuje Chandlerowskie czarne kryminały z Philipem Marlowem w roli głównej. Obaj, bo i on, i Katon, patrzą w gwiazdy z perspektywy rynsztoka, w którym przyszło im się babrać. A rynsztok Katona to współczesna Polska rzeczywistość, w której zabrakło sprawiedliwości.
Jej brak związany jest z brakiem lustracji. Brak ten spowodował sytuację znaną już chociażby z takich filmów jak „Układ zamknięty”, „Uwikłanie” (z pierwowzorem literackim Miłoszewskiego) czy spektaklu Teatru TV pod tytułem „Norymberga”. Punktem wspólnym tych wszystkich opowieści jest mit założycielski III Rzeczypospolitej, w którym znajdzie się miejsce i na palone teczki (widoczne również w „Psach”), i na dogadaną z komunistami część opozycji, ale przede wszystkim na bezpieczniacką agenturę pochowaną w SB. I jak mitem współczesnych Niemiec jest prawdziwa Norymberga, tak opowieścią startową III RP stał się brak rozliczeń. Nazizm w RFN jest tabu, natomiast we współczesnej Polsce tabu stał się pomysł rozliczeń z przeszłością. Ta historia stała się kanwą powieści politycznej, którą napisał Sebastian Reńca. „Niewidzialni”, bo o niej mowa, jest nie pierwszą tego typu powieścią we współczesnej Polsce, stanowi raczej próbę wpisania się w uprawianą przez Łysiaka czy Wildsteina beletrystyczną publicystykę. Dlaczego mówię o publicystyce, mając przed sobą przeczytaną powieść kryminalną? Dlatego, że między wierszami, niezbyt dyskretnie, leży sobie teza. A tezy mają to do siebie, że trzeba je udowodnić, co stanowi zasadniczą słabość tej książki.
Co jej zatem nie stanowi? Owszem, intrygujący początek, w którym mamy dwie śmierci. Jedną, w Katowicach, gdy w mroku epoki jaruzelskiej ginie młoda dziewczyna, a wszystkie ślady każą domyślać się upozorowanego samobójstwa. Druga ma miejsce kilkadziesiąt lat później, na squocie w Amsterdamie, gdzie w tajemniczych okolicznościach umiera nie pierwszej już młodości imigrant z Polski. Od samego początku można się domyśleć, że te dwa zgony będą miały wspólny mianownik. I tu zaczyna się zagadka, którą próbuje rozwikłać Wiktor Katon. Po drodze pojawiają się kolejni bohaterowie, którzy będą a to pomagać, a to przeszkadzać bohaterowi. Pojawią się policjanci i byli ubecy, pani redaktor wydawnictwa i umoczony profesor, a cała historia będzie oparta na autentycznych wydarzeniach, które miały miejsce w latach 80. Tło jest więc interesujące, jak i spojrzenie na ten okres: nie jak na wesoły barak, w którym śpiewa się rockowe piosenki, oszwabiając tępych cenzorów, ale na mroczny okres permanentnej inwigilacji, że posłużę się tutaj cytatem z „Seksmisji”. Wizja rzeczywistości, również tej podziemnej, nie pozostawia złudzeń. Zdaniem głównego bohatera opozycja była infiltrowana do takiego stopnia, że nic nie umknęło oczom SB, a wszystkie podejmowane działania odbywały się za cichą zgodą różnych departamentów. Wydaje się, że wizja ta, jakkolwiek niezgodna z podręcznikami historii, ma coraz większe szanse na bycie prawdziwą.
Problemy z powieścią zaczynają się jednak na poziomie jej struktury. Mimo że „Niewidzialni” są kryminałem, albo za taki uchodzą, nie trzymają w napięciu, co jest szczególnie widoczne już pod koniec, kiedy nie wiadomo jeszcze, kto jest pociąga za główny sznurek, ale cała reszta jest już wyłożona jak na tacy. Kuleją również postacie, które zamiast budzić współczucie, nudzą i pozostawiają w obojętności. Poważniejszym jednak problemem jest narracja. Jest drobiazgowa do tego stopnia, że czytelnik dowiaduje się co chwilę o zjedzonych przez Katona potrawach, oglądanych przez niego programach w telewizji, o innych drobnych czynnościach wykonywanych przez bohaterów, aż wszystkich końcu o wszystkich drobiazgach, które są tutaj absolutnie niepotrzebne. Bo ani nie budują szerszego obrazu, ani nie są motywowane czymkolwiek; mam wrażenie, że stanowią watę słowną, którą trzeba dopchać dzieło. I jeśli na początku nie zwracałem na ten fakt szczególnej uwagi, to za jakiś czas zaczął on wyjątkowo irytować.
Szkoda więc formy, skoro cała opowieść ma potencjał fabularny i aż by się chciało przeczytać ją w innym wykonaniu. Gdyby zrezygnować z tej drobiazgowości i nieco inaczej sformatować postacie, rezultat byłby lepszy. Mniej papierowy, a bardziej krwisty i pełnowymiarowy. Mimo zachęcających blurbów autorstwa Witolda Gadowskiego i Waldemara Łysiaka, „Niewidzialni” nie są dziełem tak dobrym, jak w opinii tych dwóch autorów. To poprawna, ale przeciętna proza, której daleko jednak do pasjonującej opowieści.
Sebastian Reńca, Niewidzialni, wyd. Prohibita, Warszawa 2014, ss. 340.
0 komentarze:
Prześlij komentarz