Łukasz Orbitowski - Szczęśliwa ziemia. Ostrożnie z życzeniami

Pisanie powieści obyczajowych wydaje się jednym z najtrudniejszych zadań, które stoją przed młodym, bądź młodym inaczej literatem. Kiedy przychodzi do opisywania pokoleniowych lęków, marzeń czy idei, najczęściej ucieka się w drwinę, ironię, groteskę. Słowem, pisze się Gombrowiczem. A szkodnik ten, który wyrządził naszej literaturze tyle zła, co według niego samego Henryk Sienkiewicz, powinien już dawno zniknąć z pola widzenia. Jak widać, nie znika, bo gówniarstwo i szydera są proste. Nie wymagają żadnej analizy rzeczywistości. Ani umiejętności konstruowania fabuły. Te dwie istotne sprawy daje fantastyka. Orbitowski z niej wyrósł, siedzi tam jeszcze jedną nogą, ale całym ciałem pozostaje już po stronie realizmu. I bardzo dobrze, bo fantastyka dała mu narzędzia, które pisarz może wykorzystać, opisując losy swoich postaci. Dała mu precyzję, wyobraźnię, logiczność wywodu i jasność przekazu, czyli coś, do czego nigdy nie będą zdolni nasi zapatrzeni w Gombrowicza postmoderniści.

Najnowsza powieść Łukasza Orbitowskiego „Szczęśliwa ziemia” jest bodajże najlepszą rzeczą, jaka wyszła spod jego pióra. To się, oczywiście, może przewartościować. Może kiedyś uznam, że lepszy jest jednak „Święty Wrocław”, ale na dzisiaj żadna zmiana się nie zanosi. Elementy fantastyczne, inaczej niż w wyżej wymienionym tytule, czy w „Tracę ciepło”, nie stanowią już najważniejszego elementu fabuły. Są one podwaliną wszystkich wydarzeń, ale ciekawsze – niż rozwiązywanie zagadki tytułowej szczęśliwej ziemi – jest śledzenie losów czterech przyjaciół, których życie rzuciło w różne strony Europy: do Krakowa, Warszawy, Kopenhagi. Ostatni z nich został w rodzinnym mieście Rykusmyku, fikcyjnej miejscowości leżącej na Dolnym Śląsku, gdzieś między Legnicą a Wałbrzychem.

Orbitowski zawsze miał dobry węch i dzięki niemu w plastyczny sposób potrafił opowiadać. Tutaj, w „Szczęśliwej ziemi”, jest podobnie. Opisując poszczególne miasta, pisarz kreśli mocne, sugestywne charakterystyki. I oto widzimy Rykusmyku jako nieco zapyziałe, zdychające miasteczko, gdzie poupadało większość lombardów, a przemysł znikł jeszcze wcześniej. Warszawa zaś to królestwo szybkiego życia, kokainy, łatwych (również do stracenia) pieniędzy. Kraków to mieszczańskie terytorium, w którym egzystuje się powoli, a Kopenhaga to miasto łatwych i płytkich miłości. Tyle, że Orbitowski potrafi wprowadzić do tych opisów taki pierwiastek, który nie czyni z charakteryzowanych miejsc czegoś stereotypowego. Upraszcza na potrzeby powieści, ale z drugiej strony wierzymy w te opisy i znając te miejsca, potrafimy rozpoznać klimat, który z nich emanuje. Bardzo filmowa to proza i przecież nieszczególnie skomplikowana, ani językowo, ani fabularnie.

Bohaterowie są ludźmi w wieku pisarza; urodzeni w latach 70. starają się złapać rzeczywistość za łeb i z nią walczyć. Gorycz ich doświadczeń powoduje, że obraz generacji X, jak na to pokolenie zaczęli mówić Amerykanie, jest gorzki i niespecjalnie optymistyczny. Dzieci późnej komuny próbują odnaleźć się w nowoczesnym świecie i szukając miłości, pieniędzy, przyjaźni, zyskują bezwartościowe wydmuszki, albo sami nie potrafią utrzymać poszukiwanych wartości przy sobie, gdy już na nie trafią. Fantastyczna legenda, która istnieje w fabularnym tle powieści, tylko potęguje te problemy. A główną, nierozwiązywalną zagadką nie jest ta, która wyłania się z wczesnośredniowiecznej historii, ale kwestia dotycząca spełniania się życzeń. Orbitowski stawia problem adekwatności naszych oczekiwań wobec rzeczywistości do ich realizacji. Najczęściej okazuje się, że spełnione marzenia realizują się w sposób literalnie prawidłowy, ale w praktyce są dalekie od tego, co sobie wymyśliliśmy. Los okazuje się wystarczająco ironiczny i szyderczy, że pisarz nie musi dodatkowo naśmiewać się ze swoich bohaterów. Oni sami są wystarczająco żałośni i śmieszni. Ludzie sukcesu, ludzie interesu, wolni strzelcy, którzy myślą o sobie w kategoriach humanizmu: człowiek jest miarą wszech rzeczy, okazują się tylko słabymi jednostkami, którym życie ucieka przez palce. Uwierzyli w moc legendy i samych siebie, a teraz muszą zbierać swoje nędzne resztki z podłogi.

Ludzie z pokolenia opisywanego w „Szczęśliwej ziemi” są samotni, ich życiem nie rządzą żadne z trwałych wartości: etyczne, religijne, społeczne czy filozoficzne. Starają się tak po ludzku wyrwać z nędznego rodzinnego Rykusmyku, stają się dorośli, znajdują odpowiedzialną pracę, ale w środku pozostają wciąż naiwnymi chłopcami słuchającymi metalu. Ten ostatni spaja ich zainteresowania, bohaterowie słuchają Slayera, Judas Priest, w zależności od stopnia zamożności mogą to robić albo przez słuchawki laptopa, albo za pośrednictwem luksusowego gramofonu firmy Bang & Olufsen. Metal, nawiasem mówiąc, jest cichym bohaterem sporej liczby książek Orbitowskiego. On sam, jako słuchacz ciężkich brzmień, swego czasu zamieszczający felietony w piśmie „Blackastrial”, wie, o czym pisze i dzięki temu kreuje swoje postacie nieco inaczej. Ciekawiej po prostu.

Można, jak widać pisać poważną, obyczajową literaturę, nie odwołując się do naśmiewania się ze wszystkiego dookoła. Nie trzeba, jak pisałem we wstępie, odwoływać się do autora „Kronosa”, który – mam nadzieję – odejdzie za czas jakiś w zasłużone literackie zapomnienie. A jego epigoni zgasną jeszcze szybciej. Pokolenie trzydziestoparolatków, do którego sam się zaliczam, opisane w „Szczęśliwej ziemi”, jest w dużej mierze właśnie takie jak na załączonym obrazku. Jedną nogą stoimy w komunizmie, pamiętając tamten okres z czasów dzieciństwa, drugą kończyną kopiemy kapitalizm i jesteśmy rozdarci. Stare wartości, które wyznawaliśmy, rozeszły się po kościach, a nowych na horyzoncie nie widać.

Łukasz Orbitowski, Szczęśliwa ziemia, wyd. Sine qua non, Kraków 2013, ss. 381.